O 2020, protagonizado pola pandemia da COVID-19, foi un ano difícil polas secuelas que deixou en multitude de aspectos da vida das persoas, un dos máis evidentes o da saúde mental. Xa non só polo efecto dos confinamentos, o medo ao contaxio, a situación económica e sanitaria, as mortes ou a ausencia de contacto físico cos nosos seres queridos, senón tamén e en especial, polo desamparo e a violencia que sufriron en moitas ocasións as persoas con problemas de saúde mental.
Se as persoas cun trastorno mental xa sufrían discriminación e vulneracións dos seus dereitos antes da pandemia, con ela, estes episodios agudizáronse e agraváronse, provocando “graves lesións” sobre a súa dignidade.
Así o denuncia o movemento asociativo SALUD MENTAL ESPAÑA, a través do seu “Informe sobre o estado dos Dereitos Humanos en saúde mental 2020”, no que, por sexto ano consecutivo, e grazas ao financiamento do Ministerio de Dereitos Sociais e Axenda 2030, recóllense as demandas rexistradas polo Servizo de Asesoría Xurídica da Confederación SALUD MENTAL ESPAÑA. En 2020, atendéronse 128 demandas, un 68%, efectuadas por mulleres, e un 32%, por homes.
Aínda que as cifras e os ámbitos nos que se producen as demandas coinciden en moitas ocasións con anos anteriores, as circunstancias específicas da pandemia e o confinamento fixeron que moitas das vulneracións, que xa se producían antes, se intensifiquen e agraven, e mesmo, que parezan algunhas novas.
Así, por exemplo, o Servizo de Asesoría Xurídica recibiu denuncias de situacións nas que, durante o confinamento estrito, cando se permitía a mobilidade só a persoas con discapacidade, no caso das persoas cun problema de saúde mental que saíron á rúa, este dereito non se garantiu en igualdade de condicións coas demais, conforme ao disposto no artigo 7.1 do Real Decreto 463/2020, do 14 de marzo e a Instrución do 19 de marzo de 2020, do Ministerio de Sanidade, e víronse “expostas a condutas violentas ou á mofa”.
Segundo explica o informe, moitas persoas non tiñan tramitado o recoñecemento do grao de discapacidade, polo que quedaron nun limbo legal, aínda que puidesen achegar informes médicos ou psicolóxicos que xustificasen a necesidade da saída. Ademais, moitas outras atopábanse fóra do sistema sociosanitario, polo que non dispoñían de documentación acreditativa nin medios de obtela en situación de emerxencia.
Doutra banda, o documento tamén denuncia que “con frecuencia” recorreuse á coñecida como “Lei mordaza” (Lei Orgánica 4/2015, do 30 de marzo, de protección da seguridade cidadá), “para sancionar a persoas afectadas con problemas de saúde mental, que revelaban síntomas que deberían implicar a activación dos servizos de saúde, en lugar de ser cualificados como resistencias á autoridade”.
Irene Muñoz Escandell, asesora xurídica da Confederación SALUD MENTAL ESPAÑA e coordinadora da Comisión de Defensa de Dereitos Humanos da Confederación, explica que naqueles momentos “a consideración cara ás específicas circunstancias deste colectivo foi ignorada a nivel xeral. A información non chegaba e se o facía era de forma moi confusa. Por iso, desde a Confederación impulsouse a elaboración dunha serie de documentos, utilizando unha linguaxe sinxela e directa, nos que se tratou de despexar as dúbidas máis recorrentes en relación co que se podía ou non facer. O obxectivo era facer accesible a información ás persoas con problemas de saúde mental”.
En canto ao contido das queixas relacionadas coa interacción das Forzas e Corpos de Seguridade do Estado con persoas con problemas de saúde mental, durante estes meses, o informe destaca que a maioría se produciron debido a comportamentos de axentes de Policía, que eran os que naqueles momentos máis trataban coa sociedade.
Neste escenario, e para que estes e estas profesionais tivesen unha ferramenta de información á que recorrer e así redundar positivamente na sociedade, desde a Confederación tamén se elaborou unha Guía con recomendacións para a “Intervención con persoas con problemas de saúde mental ante a situación de emerxencia ocasionada pola COVID-19”, dirixida ás Forzas e Corpos de Seguridade do Estado.
Carencia e descontinuidade da atención en saúde mental
Outro dos ámbitos en que se centra o informe é na suspensión de moitos dos recursos de atención á saúde mental, consecuencia directa dunha carencia e unha descontinuidade que SALUD MENTAL ESPAÑA denuncia constantemente desde hai anos, e que se acentuaron coa pandemia.
O informe describe como houbo persoas que non contaron co necesario coidado da súa saúde mental e, en consecuencia, en moitos casos, tampouco da súa saúde física. Non tiveron contacto co seu centro de saúde mental de maneira telefónica de forma regular e, en moitos casos, nin sequera tiveron contacto. Consecuencia directa desta desatención, foron os problemas coa medicación, xa que as persoas con problemas de saúde mental non podían consultar dúbidas relacionadas cos tratamentos farmacolóxicos (tomar máis doses ou menos, cambiala, efectos secundarios, etc.).
O documento tamén plasma a situación vivida por persoas con problemas de saúde mental sen fogar. Durante a pandemia constatouse, por unha banda, unha falta de recursos de atención a estas persoas, e por outro, no caso dos recursos dispostos, a escaseza de equipamento adecuado e as dificultades de acceso a eles para estas persoas. “Tampouco se lles facilitou o traslado, nin garantiuse o seu dereito á saúde física e mental”, reflicte o informe.
Neste sentido, o documento lembra que “a actuación das institucións e profesionais da sanidade, en calquera situación, debe estar presidida polos mandatos imperativos de dereitos humanos de non discriminar nin de tratar desigualmente, e de actuar sen prexuízos e rumbos que castigan a quen se considera diferente”.
Violencia doméstica durante o confinamento
O temor a un agravamento da violencia machista durante o confinamento, xeneralizado entre moitas mulleres maltratadas, foi aínda maior entre as mulleres con problemas de saúde mental.
Así o transmitiu a Rede Estatal de Mulleres de SALUD MENTAL ESPAÑA, que manifestou a súa preocupación polas distintas situacións de violencia que podían estar a vivir as mulleres con problemas de saúde mental, agravadas polo confinamento, lembrando, ademais, que tres de cada catro mulleres con problemas de saúde mental sufriron violencia no ámbito familiar e/ou en parella e que o 42% das mulleres deste colectivo non recoñece estas violencias como tales.
A Rede tamén denunciou as carencias existentes, de novo empeoradas pola pandemia, en canto a recursos de atención, non só de mulleres afectadas pola violencia machista, senón tamén a nais e coidadoras (un rol moitas veces coincidente).
Perfil das persoas que demandan
Este rol de coidados maniféstase claramente no perfil das persoas que acudiron o ano pasado ao Servizo de Asesoría Xurídica da Confederación, xa que a maioría de familiares foron mulleres (nais, parellas, irmás), mentres que no caso das persoas con experiencia propia, os homes acudiron máis que elas (65% homes, 35% mulleres).
O 0,8% das consultas realizouse de maneira presencial, un 67,2% por e-mail e unha 32% vía telefónica.
En canto ao tipo de demandas, no caso das mulleres predominaron as relacionadas coa vulneración de dereitos humanos (41,4% das demandas), mentres que as consultas maioritarias dos homes estiveron relacionadas con asuntos civís (43,9%), como modificación da capacidade, tutelas, ingresos involuntarios, etc.
Respecto a outros ámbitos, en concreto, as mulleres consultaron temas relacionados coas administracións públicas, ben sanitarias ben sociais (26,5% das consultas), seguido de asuntos penais (14,9%), laborais (9,2%), civís (5,7%) e, por último, en materia de vulneración de dereitos fóra das nosas fronteiras (2,3%).
Os homes, pola súa banda, expuxeron demandas relacionadas coa vulneración de dereitos humanos (31,7%), seguidas de consultas relacionadas coas administracións públicas (14,7%), asuntos laborais (7,3%) e vulneración de dereitos fóra de España (2,4%).
